- خواجوی کرمانی (خوا / خا یِ کِ)
کمال الدین ابوالعطا محمود بن علی کرمانی، متخلص به خواجو. بتاریخ پانزدهم شوال 679 هجری قمری در کرمان زاده شد. (نقل ازیک نسخۀ مثنوی گل و نوروز). ابتداء فضائل روز را در زادگاه خود آموخت و سپس بسیر و سیاحت پرداخت و با اشخاص و طوایف گوناگون ملاقات نمود. خود او می گوید:
من که گل از باغ فلک چیده ام
چار حد ملک و ملک دیده ام.
در ضمن این سفرها او بملاقات علاءالدین سمنانی که از بزرگان صوفیه بود نائل آمد و حلقۀ ارادت او را در گوش کرد و این رباعی را درباره مرشد خود ساخت.
هر کو برۀ علی عمرانی شد
چون خضر بسرچشمۀ حیوانی شد
از وسوسۀ غارت شیطان وارست
مانند علاءالدوله سمنانی شد.
خواجو چون معاصر سلطان ابوسعید بهادر 716- 736 هجری قمری) بود آن پادشاه و وزیر او غیاث الدین محمد را در قصاید خود مدح کرد و همچنین بعضی از سلاطین آل مظفر را مدح کرده و درمدت اقامت در شیراز با اکابر و فضلای شیراز چون حافظمعاشرت داشت و از شاه شیخ ابواسحاق اینجو 742- 758 هجری قمری) حمایتها دید. از ممدوحان خواجو یکی شمس الدین محمود صاین بود که نخست از امرای چوپانی بود و بعد بخدمت امیر مبارزالدین محمد 713- 759 هجری قمری) از آل مظفر پیوست و سرانجام در سلک وزیران ابواسحاق اینجو درآمد و در سال 746 هجری قمری به دست امیرمبارزالدین مقتول شد. از ممدوحان دیگر شاعر تاج الدین احمد عراقی از بزرگان و صاحبان جاه کرمان است و شارع او را نزد محمود صاین برد. خواجو قصاید عرفانی بسیار دارد و از حیث سلیقه مقلد شیخ سعدی است و در غزل سرائی مورد پسند حافظ، چنانکه می گوید:
استاد غزل سعدی است پیش همه کس اما
دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو.
خواجو گذشته از دیوان اشعار مثنویهایی بسبک نظامی دارد و خمسه ای بوجود آورده که اسامی آنها بقرار ذیل است:
1- همای و همایون که داستانی است عاشقانه و در بحر متقارب و با این بیت شروع میشود:
بنام خداوند بالا و پست
که از همتش پست شد هرچه هست.
آن را در سال 732 هجری قمری در بغداد سرود و در این بیت تاریخ سرودن آن آمده:
کنم بذل بر هر که داری هوس
که تاریخ آن نامه بذل است و بس.
در این مثنوی گذشته از نظامی تأثیر سبک شاهنامه کاملاً محسوس است.
2- گل و نوروز که مثنویی است عشقی بر وزن خسرو و شیرین نظامی و از بهترین مثنویهای خواجو است. شروع این مثنوی با این بیت است:
بنام نقشبند صفحۀ خاک
عذارافروز مهرویان افلاک.
این مثنوی بنام تاج الدین عراقی سابق الذکر اتحاف شده بسال 742 هجری قمری انجام یافته چنانکه گوید:
دوشش بر هفتصد و سی گشته افزون
بپایان آمد این نظم همایون.
3- کمالنامه که مثنوی عرفانی است به وزن هفت پیکر و آغاز آن این است:
بسم من لااله الا الله.
و بنام شیخ ابواسحاق اینجو است و تاریخ نظم آن در این بیت است:
شد بتاریخ هفتصد و چل و چار
کار این نقش آذری چو نگار.
4- روضهالانوار که خواجو، به استقبال مخزن الاسرار نظامی رفته و آن را بنام شمس الدین محمود صاین ساخته است. تاریخ نظم روضهالانوار سال 743 هجری قمری است که شاعر این بیت گفته.
’جیم زیادت شده بر میم و دال’.
روضهالانوار در بیست مقاله است.
5- گوهرنامه به وزن خسرو و شیرین در اخلاق و تصوف است و در مقدمۀ آن امیر مبارزالدین محمد مظفر فاتح کرمان و بهاءالدین محمود را مدح کرده است. وفات خواجو بسال 753 هجری قمری اتفاق افتاد. (از تاریخ ادبیات شفق صص 292- 299). رجوع به رجال حبیب السیر ص 47 و 48 و مرآهالخیال ص 59 و مجالس النفایس ص 333 و 334 و از سعدی تا جامی ادوارد برون و مجمعالفصحاء ج 2 ص 15 و سبک شناسی ج 1 ص 183 و تاریخ عصر حافظ ج 1 شود
من که گل از باغ فلک چیده ام
چار حد ملک و ملک دیده ام.
در ضمن این سفرها او بملاقات علاءالدین سمنانی که از بزرگان صوفیه بود نائل آمد و حلقۀ ارادت او را در گوش کرد و این رباعی را درباره مرشد خود ساخت.
هر کو برۀ علی عمرانی شد
چون خضر بسرچشمۀ حیوانی شد
از وسوسۀ غارت شیطان وارست
مانند علاءالدوله سمنانی شد.
خواجو چون معاصر سلطان ابوسعید بهادر 716- 736 هجری قمری) بود آن پادشاه و وزیر او غیاث الدین محمد را در قصاید خود مدح کرد و همچنین بعضی از سلاطین آل مظفر را مدح کرده و درمدت اقامت در شیراز با اکابر و فضلای شیراز چون حافظمعاشرت داشت و از شاه شیخ ابواسحاق اینجو 742- 758 هجری قمری) حمایتها دید. از ممدوحان خواجو یکی شمس الدین محمود صاین بود که نخست از امرای چوپانی بود و بعد بخدمت امیر مبارزالدین محمد 713- 759 هجری قمری) از آل مظفر پیوست و سرانجام در سلک وزیران ابواسحاق اینجو درآمد و در سال 746 هجری قمری به دست امیرمبارزالدین مقتول شد. از ممدوحان دیگر شاعر تاج الدین احمد عراقی از بزرگان و صاحبان جاه کرمان است و شارع او را نزد محمود صاین برد. خواجو قصاید عرفانی بسیار دارد و از حیث سلیقه مقلد شیخ سعدی است و در غزل سرائی مورد پسند حافظ، چنانکه می گوید:
استاد غزل سعدی است پیش همه کس اما
دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو.
خواجو گذشته از دیوان اشعار مثنویهایی بسبک نظامی دارد و خمسه ای بوجود آورده که اسامی آنها بقرار ذیل است:
1- همای و همایون که داستانی است عاشقانه و در بحر متقارب و با این بیت شروع میشود:
بنام خداوند بالا و پست
که از همتش پست شد هرچه هست.
آن را در سال 732 هجری قمری در بغداد سرود و در این بیت تاریخ سرودن آن آمده:
کنم بذل بر هر که داری هوس
که تاریخ آن نامه بذل است و بس.
در این مثنوی گذشته از نظامی تأثیر سبک شاهنامه کاملاً محسوس است.
2- گل و نوروز که مثنویی است عشقی بر وزن خسرو و شیرین نظامی و از بهترین مثنویهای خواجو است. شروع این مثنوی با این بیت است:
بنام نقشبند صفحۀ خاک
عذارافروز مهرویان افلاک.
این مثنوی بنام تاج الدین عراقی سابق الذکر اتحاف شده بسال 742 هجری قمری انجام یافته چنانکه گوید:
دوشش بر هفتصد و سی گشته افزون
بپایان آمد این نظم همایون.
3- کمالنامه که مثنوی عرفانی است به وزن هفت پیکر و آغاز آن این است:
بسم من لااله الا الله.
و بنام شیخ ابواسحاق اینجو است و تاریخ نظم آن در این بیت است:
شد بتاریخ هفتصد و چل و چار
کار این نقش آذری چو نگار.
4- روضهالانوار که خواجو، به استقبال مخزن الاسرار نظامی رفته و آن را بنام شمس الدین محمود صاین ساخته است. تاریخ نظم روضهالانوار سال 743 هجری قمری است که شاعر این بیت گفته.
’جیم زیادت شده بر میم و دال’.
روضهالانوار در بیست مقاله است.
5- گوهرنامه به وزن خسرو و شیرین در اخلاق و تصوف است و در مقدمۀ آن امیر مبارزالدین محمد مظفر فاتح کرمان و بهاءالدین محمود را مدح کرده است. وفات خواجو بسال 753 هجری قمری اتفاق افتاد. (از تاریخ ادبیات شفق صص 292- 299). رجوع به رجال حبیب السیر ص 47 و 48 و مرآهالخیال ص 59 و مجالس النفایس ص 333 و 334 و از سعدی تا جامی ادوارد برون و مجمعالفصحاء ج 2 ص 15 و سبک شناسی ج 1 ص 183 و تاریخ عصر حافظ ج 1 شود